در قسمت اول درباره اهمیت استرس کلمات در زبان شناسی صحبت کردیم و به انواع استرس کلمه، استرس جمله، آواشناسی و… پرداختیم. گاهی جابجایی یک استرس می تواند به طور کل معنای کلمه را عوض کند.
استرس عروضی
به الگوهای استرسی که بر سطح بالاتری از کلمه اعمال می‌شوند استرس عروضی یا استرس جمله (prosodic stress) گفته می‌شود. این نوع استرس می‌تواند یک الگوی استرس طبیعی مشخص متعلق به یک زبان باشد اما گاهی بر اثر نیاز به تأکید بر کلمات خاصی که برایمان اهمیت بیشتری دارند نیز به وجود می‌آید.
برای مثال استرس عروضی طبیعی در یک زبان به جملات فرانسوی که پیش‌تر گفته شد توجه کنید. استرس این جملات در سیلاب نهایی مجموعه کلمات قرار می‌گیرد و اگر سیلاب پایانی شوآ باشد، بر روی سیلاب یکی قبل از آخر قرار خواهد گرفت. همین الگو در انگلیسی نیز وجود دارد؛ همان قانون که در برای تشخیص استرس اول و دوم در کلمه گفتیم تا حدودی در استرس جمله نیز صدق می‌کند یعنی سیلاب استرس دار پایانی در یک عبارت با تأکید بیشتری ادا می‌شود.
نوع دیگری از استرس عروضی وجود دارد که به آن quantity sensitivity می‌گویند. در برخی زبان‌ها استرس مؤکد بر روی سیلاب طولانی‌تر (ازنظر وزنی سنگین‌تر) قرار می‌گیرد.
بسیاری از اوقات از استرس عروضی برای تأکید بر روی کلمه‌ای خاص یا ایده‌ای که در متن وجود دارد استفاده می‌شود. در این حالت معنی جمله عوض می‌شود یا بخشی از آن واضح‌تر خواهد شد. برای مثال:
I didn’t take the test yesterday. (من امتحان ندادم بلکه شخص دیگری بود)
I didn’t take the test yesterday. (من امتحان ندادم)
I didn’t take the test yesterday. (من کار دیگری انجام دادم)
I didn’t take the test yesterday. (من یک امتحان ندادم بلکه چند امتحان دادم)
I didn’t take the test yesterday. (من اصلاً امتحان ندادم، کار دیگری انجام دادم)
I didn’t take the test yesterday. (من دیروز امتحان ندادم، روز دیگری بود)
همان‌طور که در مثال‌های بالا مشاهده می‌کنید، استرس در نوشتار به‌صورت ایتالیک (نوشته‌های کج) دیده می‌شود یا زیرشان خط کشیده می‌شود.
در زبان انگلیسی، کلماتی که مهم‌ترند یا قصد داریم روی آن‌ها تأکید کنیم استرس می‌گیرند. برای مثال مکالمه زیر را در نظر بگیرید:
“Is it brunch tomorrow?”
“No, it’s dinner tomorrow.”
در این مکالمه، طبق الگو، باید کلمه tomorrow استرس بگیرد، اما با استرس گذاشتن بر روی کلمه dinner بر آن تأکید شده. وقتی یک کلمه در جمله استرس می‌گیرد، سیلاب استرس دار آن یعنی din در dinner بلندتر و طولانی‌تر ادا می‌شود. استرس اصلی در جمله معمولاً روی آخرین کلمه استرس دار قرار می‌گیرد که به آن nuclear stress گفته می‌شود.
استرس و کوتاه کردن مصوت
در بسیاری از زبان‌ها مثل زبان‌های روسی و انگلیسی، وقتی یک مصوت از موقعیت استرس دار به موقعیت بدون استرس تغییر وضعیت دهد، مصوت کوتاه می‌شود. در انگلیسی مصوت‌های بدون استرس به مصوت‌های شوآ مانند کوتاه می‌شوند، هرچند در هر لهجه یک سری تفاوت‌های جزئی هم وجود داد. این اثر گاهی به استرس کلمه بستگی دارد (مثلاً اولین سیلاب بدون استرس در کلمه photographer یک شوآ دارد /fəˈtɒɡrəfər/ درحالی‌که اولین سیلاب استرس دار photograph شوآ ندارد /ˈfoʊtəˌgræf -grɑːf/. در استرس جمله هم همین‌طور است (مثلاً کلمه of وقتی در جمله استرس نداشته باشد با یک شوآ تلفظ می‌شود؛ اما وقتی استرس داشته باشد این‌طور نیست).
در خیلی از زبان‌های دیگر مثل فنلاندی و لهجه‌های اصلی اسپانیایی، مصوت بدون استرس کاهش پیدا نمی‌کند. در این زبان‌ها مصوت‌ها در سیلاب‌های بدون استرس تقریباً شبیه به سیلاب استرس دار تلفظ می‌شوند.
استرس و ریتم
به بعضی از زبان‌ها، مانند انگلیسی، زبان‌های stress-timed گفته می‌شود؛ یعنی سیلاب‌های استرس دار با سرعت تقریباً ثابتی ظاهر می‌شوند و استرس‌های بدون سیلاب برای تطابق به آن کوتاه می‌شوند. در مقابل برخی دیگر از زبان‌ها syllable timing (مانند زبان اسپانیایی) یا mora timing (مانند زبان ژاپنی) هستند. در این نوع زبان‌ها تمامی سیلاب‌ها یا mora ها صرف‌نظر از اینکه استرس دارند یا نه، با سرعت ثابتی ادا می‌شوند.
اثرات تاریخی
با رشد و توسعه یک زبان، سیلاب‌های استرس دار و بدون استرس تغییر می‌کنند. برای مثال در زبان‌های رومی‌تبار (لاتین) مصوت‌های کوتاه /e/ و /o/ معمولاً وقتی استرس می‌گیرند به‌صورت diphthong ادا می‌شوند. ازآنجاکه استرس در صرف افعال نیز نقش دارد، در زبان‌های با ریشه لاتین افعالی داریم که مصوت در آن‌ها تغییر می‌کند (در زبان‌شناسی، به این تغییر مصوت که به خاطر گرامر اتفاق می‌افتد apophony می‌گویند). برای مثال فعل اسپانیایی volver در حالتی که زمان گذشته باشد به‌صورت volví و در زمان حال حاضر به‌صورت vuelvo ادا می‌شود. در ایتالیایی نیز همین الگو را داریم با این تفاوت که در آن صدای /o/ با /uo/ جابه‌جا می‌شود. توجه داشته باشید که این حالت مخصوص افعال نیست؛ مثلاً در اسپانیایی، کلمه viento به معنای باد از کلمه لاتین ventum گرفته‌شده و کلمه ایتالیایی fuoco به معنی آتش نیز در کلمه لاتین focum ریشه دارد.
ناشنوایی استرس
معنی کاربردی «استرس کلمه» را می‌توان بر اساس الگوی «ناشنوایی» استرس بهتر درک کرد.
فرض کنید شنوندگان ازنظر تولید صداهایی که تقریباً ازنظر اهمیت فونتیکی یکسان هستند (مثل [númi]/[numí]) ضعیف باشند، در این حالت زبان استرس نخواهد داشت. به همین منظور یک سری محرک‌ها را به عنوان ترتیبی از ضربه‌های مهم تولید می‌کنیم به‌طوری‌که اولین کلمه یک استرس داشته باشد (مثل [númi]) و دومین کلمه [numí] باشد. سومی می‌تواند از دو تا شش محرک داشته باشد؛ بنابراین ترتیب کلمات númi-númi-numí-númi به عنوان ۱۱۲۱ تولید می‌شوند. با انجام این آزمایش، مشخص شد شنوندگانی که زبان مادری‌شان فرانسوی بود نسبت به اسپانیایی‌زبان‌ها تا حد زیادی شنوندگان بدتری هستند. دلیل هم این است که کلمات زبان اسپانیایی استرس متضاد دارند و به همین دلیل در این زبان، کلماتی با تفاوت اندکی در تلفظ دیده می‌شود مثل tópo و topó که به‌ظاهر شبیه هم هستند اما به دلیل تفاوت در محل استرس، معانی متفاوتی دارند؛ اما در فرانسوی، استرس اطلاعات خاصی از کلمه به ما نمی‌دهد و درنتیجه در این زبان، کلمات یکسان با استرس‌های متفاوت نمی‌بینیم.
